Babylon ah Kuunna

Babylon ah Kuunna Lesson 13

Kumpi Nebuchadnezzar in thu apiak ciangin tumtheih nam tulval bang in akituak takin tum ciat uha, tua laitakin kalakaa(curtain) hong kihon khiat ciangin, pi 90 asang ahoih mahmah kham milimpi hong kidawk-a ni in tan selsal hi. Tua khitciangin Kumpipa thupiaksa mah bangin, Dura zangkuam a kikhawm kumpipa ulian teng khempeuh leh tua lai-a om mipi khempeuh in thakhatthu iin tua milimpi bia-in leilakah kuunsuk uh hi. Alian mahmah Kumpipa nasem Hebia mi thum teng sim loh avekpi un milimpi bia-in leilakah kuunsuk uh hi.

Nebuchadnezzar pen Shadrach, Meshach, leh Abednego te in milimpi bia nuamlo teltal uh hi ci-a akigen maciangciang lungkim mahmah hi. A thu nial ngam om cih azak ciangin lamdangsa mahmah a, ka thupiak atel loh man uh hi inteh ci-in hun khat vei piaklai dingin agen ciangin, amaute in nial veve uh hi. Tua banga a nial ngam uh ciangin Kumpipa nak heh mahmah a, a galkapte samin manlang takin mei asat zah sagih-a asatsak zawklai nadingun thu piakhia hi. Namgimtui leh Datsi bungpi kibuak banga akuang, mei sunga khul dingin hih mi thumte khau tawh kihen ta hi. Meikuang pen naksat lua mahmah ahih manin meikuang sunga alawn galkapte si uh hi.

Kumpipa in meikuang nuainuai sung limtak a et cian mahmah laitakin, ki-ip zolo-in thakhatthu iin hong awngkhia lialua hi. A aw ling deldal sa-in meikuang sungah mi thum hen sa-in khia hi lo ih hi hiam? ci-in dong hi. A uliante in dawngin himah hi Kumpipa aw, thum kikhia mah hi ci uh hi. Tua ciangin Kumpipa in , “Mihing li lah ka mu a, amaute kihen lo-in, meikuang laizangah ,vak hialhial uha, amaute kang lo uh hi alina pa bang Pasian tapa tawh kibang hi.”ci hi Daniel 3:25.

Pasian in Ama thumaan alen tinten ahangsan, alau lo tangval thumte meikuang sung panin honkhia hi. Ni nunungni ciangin zong Pasian misiangthote in tua banglian mahin ze-etna thuak ding uh hi.
1. Daniel 3 leh Mangmuhna bu bangci kizop hiam?

1. Daniel 3 leh Mangmuhna bu bangci kizop hiam?


Maangmuhna 13:15. Tua ganhing nihna in ganhing masa lim dingin a __________ milim sungah a hu a muap ciangin hong pauthei a, tua milim a bialo khempeuh a thahtheihna dingin thu a ngah hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Ni nunungni ciangin zong Pasian mite in amau upna tawh kituak lopi-a bia teitei dingin kizawhthawh sawl dinga, a-ut kei uh leh thahna thuak ding uh hi. Amaute in Pasian thukham mang zaw ding maw mite thukham mang zaw ding cih teel theihna nei ding uh hi.

2. Mangmuhna 14 aa Vantungmi thumte tangko in bang hiam?

2. Mangmuhna 14 aa Vantungmi thumte tangko in bang hiam?


Maangmuhna 14:7. Amah nakpi takin kiko a, “Amah in mihingte thu a khen ding hun hong tungta ahih manin Pasian kihta un la amah phat un. Van leh lei, tuinak leh tuipite a bawlpa hong bia ta un,” a ci hi.

Maangmuhna 14:8. Tua ciangin vantung mi a nihna in hong zui a, “A Lian Babylon khuapi kicim, kicim! Amah a huk a lanna __________, mi khempeuh tungah pia-in khamsak a, gimna thuaksak hi,” a ci hi.

Maangmuhna 14:9, 10. Tua ciangin vantung mi a thumna in a masate gel hong zui leuleu-in nakpi takin, “Tua ganhing leh a lim bia-in a taltang ahih kei leh a khut tungah ciamtehna a ngah mi peuhmah in, 10Pasian' __________ zong dawn ding uh hi. Pasian in ama hehna ahi __________ khauh pen ama hehna hai sungah a dimtakin sung khinzo ta hi. Tua bang mite pen a siangtho vantung mite leh Tuuno mai-ah meikuang leh kat khu tawh gimna kipia ding hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Ni nunungni ciangin leitung khempeuh ah Zeisu hong pai kik na’ng kigingkholh nading patau tangkona leh lametna thupuak nam thumte kitangko ding hi ci-in Mangmuhna 14:6-14 sungah Laisiangtho in hong gen hi. Tuate lak ah khat in sapi bia lo-a aciaptehna neih loh dingin hong hilhkhol hi. Hih sinna sungah sapi kua hiam cih ih pulak dinga, Sinna 14 na ah aciaptehna in bang hiam cih ih pholaak ding hi. Nuntaak tawntungna dingin luangkham kul kha ding ahih manin Pasian in hih ih sinna ah hong makaih-a ih telsiam theihna dingin nakpi takin thungen ni.

3. Laisiangtho genkholhnate ah sapi in bang aci nuam hiam?

3. Laisiangtho genkholhnate ah sapi in bang aci nuam hiam?


Daniel 7:23. Hih bangin hilhtelna kei a hong kipia hi: “Sapi lina pen leitunga hong om ding kumpi gam lina ding hi a, kumpi gamdangte tawh __________ mahmah ding hi. Amah in leitung buppi valhtum ding a, tuancil gawpin a sukham ding hi.

Daniel 7:17. “Hih sapi lite pen leitung panin a hong khangkhia ding kumpi gam li ahi hi.

Daniel 8:21. Keeltal pen Grik kumpi gam hi a, a mit kikala a po ki pen kumpi masa pen a cihnopna ahi hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Laisiangtho genkholhna sungah sapi pen kumpi gam, ki-ukna, or gamvai thuneihna (political power) ci hi. Tulai-a ih theih bangin, Muvanlai (USA); Vompi (Russia) cih mah bangin Pasian in zong kumpi gam genna-in sapi na zang hi. Laisiangtho sunga sapi acih pen zahtaak loh ding cihna hi lo hi. Ama gamtat banga gamtat loh ding cihna hi. Dotna 4 na pai ma-in Mangmuhna 13: 1-10, 15-18 limtakin na sim phot in.

4. Laisiangtho in sapi bang hi ci hiam?

4. Laisiangtho in sapi bang hi ci hiam?


Maangmuhna 13:1. Tua laitakin tuipi sung panin ganhing khat a hong __________ ka mu hi. Tua ganhing in ki sawm leh lutang sagih nei a, a ki sawmte tungah lukhu khat ciat om a, a lutang sagihte tungah min hoihlo khat ciat a kigelh hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Mangmuhna 13:1-10, 15-18 sungah, Pasian in sapi kua hiam cih ih tel nadingin nam 10 hong pia hi. Pasian in akitel takin hong pia a, tua manin mi khempeuh in teltak-a ih theihna ding ahi hi.

Point 1 -Tuipi sungpan in hong pusuak (aneu 1)
Point 2 -Thuneihna, tokhom, vangliatna gulpi kiangpan ngah (aneu 2)
Point 3 - Leitung khempeuh ah thuneihna nei (aneu 3, 7)
Point 4 - Pasian gensia, kosia (aneu 1, 5, 6)
Point 5 - Kha 42 sung thuneihna nei (aneu 5)
Point 6 - Sihna ding zahin liamma lianpi nei ngei in damkik (aneu 3)
Point 7 - Biakna ah vaang nei-in kibia (aneu 4, 8)
Point 8 - Pasian misiangthote bawlsia (aneu 7)
Point 9 - A telhak nambat 666 nei (aneu 18)
Point 10 - Mihing khat makaihna (aneu 18)

Hih nam 10 teng tawh kituak thei ding pen mihing khat bek om hi. Tua pen in papacy hi. Ahi zongin atel akhawk zaw-in ih thei zawk lai nadingin, dotna 5 na ah en ni.

5. Hih sapi tuipi sung pan hong pusuak hi. Tuipi or tui in bang a cihna hiam?

5. Hih sapi tuipi sung pan hong pusuak hi. Tuipi or tui in bang a cihna hiam?


Maangmuhna 17:15. Tua ciangin vantung mi in hong __________ lai a, “A paktat numei a tutna gun tuite pen minam tuamtuam, pau nam tuamtuam a zang mihonpite ahi hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Genkholhna sungah tui acih ciangin, mihon, gam, kam te ahi hi. Genkholhna in gam laizang pan hong pokhia iin leitung khempeuh in thei ding hi ci hi. Papacy pen nitumna Europe gam pan hong pokhia a, Point 1 na hong maan pah hi. Adang kua teng en lai ni.

6. Tua sapi vangliatna leh zaa apia kua ahi hiam?

6. Tua sapi vangliatna leh zaa apia kua ahi hiam?


Maangmuhna 13:2. Tua ka muh ganhing pen kamkei tawh kibang a, a khete vom khe tawh kibang a, a kam pen humpinelkai kam tawh a kibang hi. Gulpi in tua ganhing tungah ama __________, ama tokhom, leh aana lianpi a pia hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Eite in ih pelh ding ciaptehna anei sapi in, avangliatna, a thuneihna, leh khuapi gulpi kiang pan in angah hi. Mangmuhna 12:3-5 ah agen mah bangin Zeisu hong suah lai-a thah dinga a zong pen zong gulpi mah ahi hi. Dawibia Rome kumpipa Herod pen Satan in sawlin Bethlehem khua sunga om naupang pasalno kum nih nuai khempeuh that sak hi (Matthew 2:13, 16). Dawibia Rome kumpi in kua tungah ama thuneihna leh khuapi pia hiam? Ta-angthu sungah limtak ih theih mah bangin dawibia kumpi Rome in avangliatna leh khuapi Rome pawlpi (papacy) tungah hei hi. Anuai a ta-angthu bu sim lehang kitel mahmah hi. “Roman Church in ... leitung kumpi thuneihna hong nei a, hong ki zom toto iin ... Pope in amah leh amah ‘Kumpi’ leh ‘Pontifex Maximus’ ki ci a, Caesar’s kumpi khitciangin hong ding hi.” Tua manin Point 2 na zong maan linlian hi.
________
1 Adolph Harnack, What Is Christianity? (New York: Putnam, second edition, revised, 1901), p. 270.

7. Hih sapi in bangzah ciang dong huzapna nei hiam?

7. Hih sapi in bangzah ciang dong huzapna nei hiam?


Maangmuhna 13:3. A lutang khat in sihna ding zahin liamma lianpi nei ngei napi-in damkik a, leitung mi khempeuh in __________ sa-in tua ganhing a zui ngeingai uh hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Middle Ages hun sunga papacy in leitung buppi khempeuh tungah thuneihna aneih takpi lam pen atheilo om lo ding hi. Thamlo-in, “catholic” cih limlim pen “leitung buppi” cihna ahipah hi. Tua manin a 3 na zong maan hi.

8. Sapi kam sung pan bang hong pusuak khia hiam?

8. Sapi kam sung pan bang hong pusuak khia hiam?


Maangmuhna 13:6. Tua ahih manin Pasian, ama min, a __________ mun, leh vantungah a omte khempeuh samsia-in a ko gawpgawp hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Laisiangtho sungah Pasian gensia cih pen Pasian lopi mawhna maisakna (Luke 5:21) leh Pasian lopi Pasian hing cihna (John10:33) ahi hi. Papacy in hangsan takin mawhmaisak thei-in kigen hi. Catholic catechism laibu sungah enleng: “Phungzipa in mawhnate amaisak takpi ahiam? Ahih kei leh angetsak sawn bek ahi hiam? Siampipa (phungzipa) in mite mawhna amaisak thei takpi ahi hi. Banghang hiam cih leh tua bang amaisak theih nadingin Zeisu in thu pia hi.”1 Papacy in agen na ah Pope pen Pasian tawh kikim hi ci hi. Pope Leo XIII in agen na ah, "Ei [pope] te in hih leitungah avanglian mahmah vantung Pasian munah ih om hi, ci hi."2 Pope thu agen laina te ah: “Nang in hih leitungah Pasian khat na hihi.”3 Tua manin Point 4 na zong papacy tawh kituak hi.
_____________
1 Joseph Deharbe, S.J., A Complete Catechism of the Catholic Religion (New York: Schwartz, Kirwin & Fauss, 1924), p. 279.
2 Christopher Marcellus, Oration in the Fifth Lateran Council, Session IV (1512), manuscript SC, Vol. 32, col. 761 (Latin).
3 Pope Leo XIII, Encyclical Letter “The Reunion of Christendom,” dated June 20, 1894, trans. in The Great Encyclical letters of Pope Leo XIII (New York: Benziger, 1903), p. 304.

9. Hih sapi masa in bangtan sawt uk hiam?

9. Hih sapi masa in bangtan sawt uk hiam?


Maangmuhna 13:5. Tua ganhing, kiphatsakna leh kam __________ a pautheihna ding leh kha sawmlenih sung aana a zattheihna dingin thu kipia hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Genkholhna sungah ni khat pen kum khat tawh akikimna phawk ni (Ezekiel 4:6). Hih genkholhna pen kum thum leh alang, ahih keileh kha 42, ni 1260 ci-in zong gena, avekpi-in agennop uh kibang hi. Jews te calendar sungah kha khat sungah ni 30 om-a, tua manin hih genkholhna thum teng avek pi-in, ni 1260, kum 1260 sawt cihna ahi hi. Papal Rome in leitung khempeuh ah thuneihna hong kipat pen AD 538 kum, dawibia Rome kumpi Justinian’s in papacy tungah apiak pan kipan, 1798 kum Napoleon’s galkap mangpa general Alexander Berthier in Pope pius VI napa amat khiat dong kizom suak hi. AD 538 pan 1798 kikal sung tuat leng kum 1260 asawt takpi lam na thei ding hi. Point 5 na zong papacy tawh kituak hi.

10. Kha 42 khitciangin hih sapi bangci hiam?

10. Kha 42 khitciangin hih sapi bangci hiam?


Maangmuhna 13:3. A lutang khat in sihna ding zahin __________ lianpi nei ngei napi-in damkik a, leitung mi khempeuh in lamdang sa-in tua ganhing a zui ngeingai uh hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Ih gensa bangin General Berthier in pope manin France thongsungah koih-a papacy in 1798 kum iin si dektakin liam hi, tua munah asih dong om hi. Europe te a lang bangin papacy bei taktak ta ei ci-in um uh hi. Ahih hangin Pasian in tua liamna in adam khin zo hi, leitung leh leitung mite khempeuh in tua sahang zui-in lamdang sa-in amah thuneihna apia gulpi abia uh hi acih na hong tangtung ding hi. Malachi Martin kici mikhat Vatican sung khempeuh athei mahmah pa khat in alaibu The Keys of This Blood sungah: “Pope pen 20th century sungin mite khempeuh theih penpa hi a (p 123), tu in gam 91 makaite tawh kilawmtatna nei-a (p 490), thamlo-in leitung khempeuh uk dingin tu-in hong kipan ta hi (143). Mihai pen khat nangawn in tu-in papacy in hih leitung khempeuh ah thunei pen hi ci-in thei hi. Pope akhualzin sial in avangliatna leh aminthanna khangto semsem hi. Leitungah mi tampite in papacy pen leitung buppi kilemna ding, kipumkhat theihna ding, abawl zo pen dingin um uh hi. Pasian genkholhna bangin avek in tangtung ta hi. Tua manin papacy in Point 6 na tawh kituak hi.
_______________________
1 Joseph Rickaby, “The Modern Papacy,” Lectures on the History of Religion, (London: Catholic Truth Society, 1910), Vol. 3, Lecture 24, p. 1.
2 Malachi Martin, The Keys of This Blood (New York: Simon & Schuster, 1990).

11. Sapi in biakpiakna tawh kisai thu a nei diam?

11. Sapi in biakpiakna tawh kisai thu a nei diam?


Maangmuhna 13:15. Tua __________ nihna in __________ masa lim dingin a kibawl milim sungah a hu a muap ciangin hong pauthei a, tua milim a bialo khempeuh a thahtheihna dingin thu a ngah hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Hih thu in kha nuntaakna hong sukha mahmah ding cih ih thei hi. “bia,” “bia un”cih thuneihna pen Mangmuhna 13 sung bekah 5 vei gen hi. Lunghian om hetlo-in papacy in Point 7 na tawh zong kituak mahmah hi.

12. Hih sapi in misiangthote bangci bawl ding hiam?

12. Hih sapi in misiangthote bangci bawl ding hiam?


Maangmuhna 13:7. Pasian' mite simin a zawhgawp theihna ding zong kiphal hi. Minam __________, pau nam __________ a zang mite khempeuh tungah uktheihna ding aana a kipia hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Middle Ages hunlai-in papacy in Christian te bawlsia-in asuksiatna thu mi khempeuh theih ahi hi. Ta-angthu kan mi tampi takin agen na ah awn 50 sanga tamzaw te-in a upna hangun sihlawh uh hi. Papacy in bel Pasian langpangte a susia, Pasian nasem bangin a kingaihsun uh ahi hi. Pope in a gitlohnate uh a kimaisak nadingin ngen-a, ahih hangin abawlsiatnate uh leh athahnate uh mang ngeilo ding hi. Papacy in Point 8 na tawh zong kituak hi.

13. A telhak sapi nambat in kua aci nuam hiam?

13. A telhak sapi nambat in kua aci nuam hiam?


Maangmuhna 13:18. Hih thu-ah pilna kisam hi. Hih nambat pen __________ hi a, mihing khat min tangin a ding hi a, mipil mitei peuhpeuhte in hih ganhing nambat a cihnopna thei ding uh hi.

Dawnna:  ____________________

Phawk Ding:

  Mangmuhna 13:18 ah Pasian in tuat dingin a nambat zah zong hong gena, mi khat peuh nambat hiding hi ci hi. Papacy ci-a ih ngaihsut ciangin pope bek mah kiphawk hi. Ama min bang hiam? Pope te khat min pen “Vicarious Filii Dei” Latin pau hi a, akhiatna pen “Vicar of the Son of God,” Pasian Tapa tanga ding pa, cihna ahi hi. News paper te articles te ah akigelh ciangin “Vicar of Christ,” ci-in kigelh hi. Tua pen amau min leh za min ahi hi. Mangmuhna sungah Rome te laimal tawh hih min teng a kigelh ciangin nambat 666 tawh kikim lian hi ci-in gen hi. Point 9 na tawh kituak mah hiam kituak lo hiam en lehang.

V 5
I 1
C 100
A 0
R 0
I 1
U 5
S 0

112
F 0
I 1
L 50
I 1
I 1

53
D 500
E 00
I 1

501
TOTALS
112
53
501

666

San zawhloh nading thu om nawn lo hi. Mangmuhna 13:1-8, 15-18 ih et ciangin papacy lo buang kuamah dang hithei hetlo hi. Hih sapi ciamtehna pen ei te in ih san ngam hetloh ding ahi hi.

Ih phawk ding thu khat ah, tu laitakin Roman Catholic Christian pawlpi mite lakah Pasian in ka tanu katapa ci-a aciapteh mihoih mi tampi tak om uh hi. Pope te lak mahmah ah zong Pasian um-a mihoih mi tampi om ding hi. Hih thusinna in Catholic pawlpi sunga om ih lawmte dona hi lo hi. Hih pen thumaan thutak a heikhia dawimangpa dona hizaw hi. Bangbang ahi zongin Pasian in limtakin hong gena, ama ciaptehna nei kei un hong ci hi. It Protestant te, Catholic te, Jews te leh Christian ahi lo te khempeuh in hih ciaptehna in bang hiam cih thei khia nuam mahmah ding uha, ciaptehna angah loh nadingun pelh thei ding uh hi. Satan in nang leh kei hong suksiat nadingin bangzah ta-in gel hiam cih pen tel takin Laisiangtho sungah hong hilh ahih manin ih Pasian tungah lungdam ih ko hi.

Tu-a azom ih lesson sungah sapi ciamtehna bang hi hiam cih teltakin ih sut ding hi. Sapi ciamtehna na ngah leh na mangthang ding hi. Tua ciamtehna tawh kipelh nadingin hamsatna tampi zong phu kha ding hi hang. Ahih zongin Pasian thu nial sangin sih ding atel zaw ngam Shadrach, Meshach, leh Abednego te upna bang upna Pasian in hong pia thei hi

14. Na lawmte na taanlawh zongin Zeisu hong makaihna mah na zui nuam veve hiam?

14. Na lawmte na taanlawh zongin Zeisu hong makaihna mah na zui nuam veve hiam?




Dawnna:  ____________________